Grande finale in Milanese San Siro

Springsteen en de E Street Band hebben donderdag 3 juli de grande finale van de 2023-2025 tour in San Siro in Milaan gegeven. Een dolenthousiast publiek maakte er met Springsteen en de band een onvergetelijk concert van dat van start ging met een choreografie op de tribunes van het stadion en eindigde met ‘Rockin’ All Over the World’. Jos Westenberg, Muriël Kleisterlee, Paul Snelders en René Brink waren erbij en doen verslag. “Your Music. My Life.”

De Italiaanse fanclub had al vorig jaar, voor het eerste Milanese concert dat oorspronkelijk op 1 juni 2024 gepland stond, een crowdfundactie georganiseerd. Daarmee wilden ze de bezoekers op de tribunes met gekleurde bordjes aan het begin van de show een boodschap laten tonen – net als bij het concert in 2016 in Milaan. De concerten gingen vorig jaar niet door vanwege Springsteens stemproblemen, en de publieksactie werd ook verplaatst naar de afsluitende show in San Siro.

De dag voorafgaand aan de show waren verschillende fans de hele dag in touw geweest om de gekleurde bordjes op de tribunes te verspreiden. Voordat de pitgangers met staanplaatsen naar binnen mochten, kregen ze gele en blauw sjaaltjes uitgereikt zodat zij ook met de choreografie mee konden doen. De sjaaltjes zouden omhoog gehouden worden wanneer de band het podium zou betreden.

Dat gebeurde net voor acht uur, toen Roy Bittan als eerste E Streeter het podium opliep. Elk bandlid keek zijn of haar ogen uit naar de tribunes en de rest van het publiek. En toen Bruce samen met Little Steven het podium betraden, toverde de choreografie een grote glimlach op beider gezichten. De boodschap op de tribune recht tegenover het podium was “See me in your dreams”. Daaronder hing een spandoek in de kleuren van de Italiaanse vlag met de boodschap “Our love is real”.

“Only in San Siro”, reageerde Bruce lachend. Daarna vroeg hij het publiek in het Italiaans wel vier keer of ze er klaar voor  waren: “Siete pronti?” En óf ze er klaar voor waren, het gejuich was voor het eerst, maar niet voor het laatst, oorverdovend. Bruce startte met ‘My Love Will Not Let You Down’. Het publiek zong de instrumentale delen hard mee, zoals we dat gewend zijn van Italiaanse fans.

Prove it all night

Daarna volgden ‘Prove It All Night’, met Little Steven zingend naast Bruce aan de microfoon (Springsteen speelde de gitaarsolo zelf) en ‘Darkness on the Edge of Town’. Dit nummer werd gespeeld op een verrassende plek in de show, maar was niet per se een verrassing. De eerste avond had Springsteen ‘Atlantic City’ gekozen, dat hij geregeld heeft afgewisseld met ‘Darkness’.

Opvallend was dat Bruce en alle muzikanten dezelfde kleding droegen als bij de eerste show. Ook waren er net als bij de eerste show op maandag, extra cameramannen vooraan bij het podium te zien. Mogelijk wordt een video-opname van deze shows voor een dvd-uitgave in overweging genomen.

Veel gasten

Bruce richtte zich hierna tegen het publiek en legde voor het laatst deze tour uit welke boodschap hij deze shows wilde meegeven: Amerika is in de handen van een corrupte regering en hij vroeg iedereen die gelooft in democratie om samen met hem en de band op te staan en de stem te doen laten gelden tegen autoritarisme.” De teksten van de speech en van ‘Land of Hope and Dreams’ werden in een Italiaanse vertaling op de schermen getoond. Het nummer werd met de krachtige drumpartij van Max Weinberg aan het einde afgerond. De zoon van Max, Jay Weinberg, stond in het publiek en kon tevreden zijn over hoe soepel maar krachtig zijn vader de big beat neerlegde.

Er waren nog veel meer gasten aanwezig bij de show, onder anderen verschillende acteurs en de regisseur Scott Cooper van de film Deliver Me From Nowhere, voormalig voetballer Gary Neville, Southside Johnny en zanger Sananda Maitreya (tot 2001 bekend als Terence Trent D’Arby). Ook Springsteens zoon Evan en dochter Jessica waren er en volgens sommige bronnen was ook Patti Scialfa in Milaan.

“Wait until we get to…”

Aan het begin van ‘Death to My Hometown’ moedigde Springsteen het publiek aan om de Oh-oh-oh’s mee te zingen. Dat hoefde hij de Italianen maar één keer te vragen; het gezang galmde door het stadion. Jos Westenberg: “In de Road Diary-documentaire zit een passage waarin percussionist Anthony Almonte lachend vertelt dat telkens als hij na een show Springsteen sprak en zei dat hij het publiek zo geweldig vond, dat Bruce dan tegen hem zei: ‘Well, wait until we get to Barcelona.’ Het Italiaanse publiek zingt net zo luid. Je kon zien dat Springsteen Almonte aankeek onder dit nummer en ze samen zo’n zelfde onderonsje hadden.

‘Rainmaker’, dat Springsteen nogmaals opdroeg aan “America’s dear leader” werd in het Italiaans ondertiteld. Nu de tour ten einde komt, is het de vraag in hoeverre Trump zijn dreigement gaat uitvoeren. In mei insinueerde Trump dat Springsteen iets zou staan te wachten als hij na de tour in Europa weer terug in Amerika zou komen als reactie op Springsteens uitspraken bij de eerste show van deze tour in Manchester. Overigens is Bruce halverwege de tour, tussen de laatste show in Liverpool en die in Berlijn, ook zonder problemen aan de grens kort terug in Amerika geweest om zijn 34ste trouwdag met Patti te vieren.

‘The Promised Land’ en ‘Hungry Heart’ zijn de momenten dat Springsteen naar links en rechts langs de eerste rij loopt en sommige fans aan de reling een moment om nooit te vergeten geeft. Zo ging hij bij een dame op de reling zitten die ‘Hungry Heart’ mocht meezingen. Hij gaf zijn mondharmonica aan een kind, schudde handen en leunde geregeld in het publiek. Ook kwamen er veel bordjes in beeld, onder andere “Will you hug the new bride” (Bruce voldeed aan het verzoek) en iemand die met veel tekst liet weten zijn 90-jarige moeder bij zich te hebben. Muriël Kleisterlee: “Er was ook een bordje waarmee iemand liet weten 9 maanden zwanger te zijn van een baby die ze Adèle gingen noemen.”

‘My Hometown’ en ‘The River’ zorgden daarna voor een rustpunt in de show. Beide nummers zong Springsteen geconcentreerd, vooral met de ogen gesloten.

Net als bij de eerste show van maandag bleef het publiek na ‘The River’ van de melodie van het refrein doorzingen. Springsteen dirigeerde ze daarna naar een einde.

Met ‘Youngstown’ (hoofdrol voor Nils Lofgren) en ‘Murder Incorporated’ (hoofdrollen voor Charlie Giordano en Stevie Van Zandt) werd het volume weer opgeschroefd. Springsteen moedigde het publiek bij laatstgenoemde nummer opnieuw aan om de melodie door te zingen. Jos: “Springsteen had bij enkele voorgaande shows problemen met de zang op deze twee nummers. Bij ‘Youngstown’ viel me op dat hij niet alle risico’s nam en hij sommige uithalen wat meer op veilig zong door ze minder lang en lager te zingen.”

Op ‘Long Walk Home’, opnieuw aangekondigd als “A prayer for my country”, kreeg Jake Clemons zijn twee vaste solo’s en gaf het E Street Choir het einde een gospeltintje. En bij het soloakoestisch gespeelde ‘Land of a Thousand Guitars’ werden de tribunes sfeervol verlicht met duizenden telefoonlampjes.

Voorafgaand aan ‘My City of Ruins’ somde Springsteen opnieuw (en voorlopig voor het laatst) treffende voorbeelden op van waar de Amerikaanse regering momenteel tekortschiet en humanitaire normen en waarden ondermijnt. Het bozige karakter dat deze speech in Manchester aan het begin van deze tour had, lijkt nu haast te zijn omgezet in een verontschuldiging van Springsteen voor het boosaardige karakter van de regering Trump.

Hierna werd de set afgesloten met de standaardreeks ‘Because the Night’, ‘Wrecking Ball’, ‘The Rising’, ‘Badlands’ en ‘Thunder Road’. Maar in San Siro is niets standaard. Zo werd Nils hartstochtelijk toegejuicht tijdens zijn solo onder ‘Because the Night’. Hij beloonde dit met extra lange pirouettes. En startte Bruce het instrumentale slotstuk van ‘Badlands’ twee keer opnieuw op omdat het publiek juichend tekeer ging.

De vaste toegiften

De toegiften begonnen met vaste keuzes ‘Born in the USA’ en ‘Born to Run’. Tijdens dat laatstgenoemde nummer herhaalde de choreografie van aan het begin van de show zich weer op de tribunes. De Italiaanse fanclub had bij het uitdelen van de kleurenbordjes een A4’tje met instructies in het Italiaans en Engels gegeven waarbij de fans werden gevraagd om niet alleen bij de opening van de show maar ook tijdens ‘Born to Run’ de kleurenplaten te laten zien. Nu het wat donkerder was geworden, was de boodschap “See Me In Your Dreams” ook iets beter leesbaar. Springsteen genoot zichtbaar van deze actie en hij wees een paar keer naar de boodschap op de tribunes.

‘Bobby Jean’ was daarna het uitzwaaimoment en bij ‘Dancing in the Dark’ zaten er weer veel vrouwen op de schouders van mannen op het veld.

Voorafgaand aan ‘Tenth Avenue Freeze-out’ stelde Bruce nog een keer de hele band voor en werd het grootste applaus bewaard voor Stevie Van Zandt. Ook de ontvallen E Streeters Clarence Clemons en Danny Federici werden met de videomontage in het nummer niet vergeten.

‘Twist and Shout’ werd opgeleukt door een stel fans vooraan bij het podium. Bij recente uitvoeringen riep Springsteen steevast: “We need more cowbell!” en kreeg Curtis King van Bruce een solo op de koebel. Deze keer hadden drie fans op de eerste rij zelf koebellen meegenomen waar ze driftig op sloegen tijdens het nummer. Bruce zag het en riep op: “We need less cowbell!”

Daarna nog een keer het ultieme vrijheidslied ‘Chimes of Freedom’. Springsteen zei tegen het publiek de boodschap van vrijheid in het hart te dragen en mee naar huis te nemen. Jos: “Een dame voor ons op rij 1 had een groot bord van zo’n 80 bij 40 cm bij zich waar ze een regel van de lyrics opgeschreven had. Vooraf aan het concert hadden Duitsers naast ons al tegen haar gezegd dat zo’n groot bord omhoog houden geen goed idee is als je op de eerste rij staat, want daarmee belemmer je het zicht van iedereen achter je. “Of course I will not do that, I am considerate”, beloofde ze. Helaas was ze haar eigen woorden vergeten en zwaaide ze vanaf de eerste noot met het bord.”

De band nam het applaus in ontvangst, maar het publiek was nog niet klaar om naar huis te gaan. Bruce, die was doordrenkt van het zweet en over zichzelf uitgegoten water, pakte de gitaar nog een keer op en stuurde de bandleden terug naar hun plek voor een finale uitsmijter van tweeëneenhalve minuut: ‘Rockin’ All Over the World’ van John Fogerty. Bruce instrueerde de band vooraf over de toonsoort: “Key of B boys, key of B!” Roy Bittan kreeg een solo op piano en Nils Lofgren op slide-gitaar.

Het concert kwam na twee uur en vijftig minuten ten einde. Bruce en Jake waren de laatsten op het podium en Bruce zei net voordat hij van het podium ging nog een keer “And I like it, I like it, I like it”. Toen hij ook van het podium verdwenen was, werden, terwijl Woody Guthries ‘This Land Is Your Land’ door de luidsprekers klonken, op de schermen de credits vertoond van iedereen die aan de tour heeft meegewerkt, een unicum bij Springsteen-concerten.

Jos Westenberg: “Dit concert was het de negende en laatste show in San Siro die Springsteen en de E Street Band gegeven hebben. Het stadion wordt gedeeltelijk gesloopt en er zal een nieuw stadion gebouwd worden. Springsteen-concerten in San Siro zijn gedenkwaardig vanwege de wisselwerking tussen de band en het Italiaanse publiek. Springsteen sprak in de Letter to You-documentaire al zijn bewondering uit voor de shows in dat stadion, die teruggaat tot 1985, de eerste keer toen Springsteen en de E Street Band in Italië optraden. Springsteen kreeg donderdagavond datgene wat hij gehoopt of verwacht had van het publiek, of misschien nog wel een schepje bovenop. Een massale respons, luid gezang en zelfs een mooi uitgevoerde choreografie.

“Voor veel fans die ik na afloop gesproken heb, ontbrak er iets: het was verrassend dat er eigenlijk geen echte verrassing was. ‘Rockin’ All Over the World’ was dan wel een debuut, maar dit korte nummer speelt Springsteen wel vaker bij laatste shows. Hij opende de langste show ooit ermee, in 2012 in Helsinki, wat toen de laatste Europese show was. Ook werd het van stal gehaald in Santiago De Compostella in 2009, toen ook de Europese afsluiter.

“Nog geen kwartier voor aanvang van het concert plakte een roadie een andere setlist op het podium. Ik hoorde van een Noorse fan die de eerste versie van de setlist had gezien, dat ‘Rockin’ All Over the World’ eigenlijk als opener gepland zou zijn, gevolgd door ‘My Love Will Not Let You Down’, ‘Darlington County’ en ‘Working on the Highway’. Daarmee was de setlist ook niet direct meer gedenkwaardig geworden.

“De setlist van de Europese Rising-tourafsluiter in San Siro 2003, met uitvoeringen van ‘Follow that Dream’ en afsluiter ‘Rosalita’, is wat dat betreft meer memorabel  te noemen dan die van de show van donderdag. De show en setlist van Asbury Park vorig jaar was wellicht een van de once in a lifetime-categorie, maar veel fans die ik gesproken heb, hadden donderdag toch gehoopt op een of twee verrassingen of die zelfs verwacht.”

Muriël Kleisterlee: “Was het niet Bruce zelf die in de Making of-documentaire bij Letter to You zei dat ze als ze weer op tour gingen ze de San Siro op zijn kop zouden zetten? Het was logisch dat de frequente concertgangers hoopten op meer, maar voor de Milanezen was alleen de aanwezigheid van Bruce al voldoende. Ze zijn zelf de grootste gangmakers. Dat was dan wel weer mooi.

“Bruce en de band zijn direct na het concert naar huis gevlogen, waar ze zaterdag waarschijnlijk Fourth of July gingen vieren.”

René Brink: “Your music. My life”

René Brink zat op de tribune in San Siro en mailde: “Dat zelfgemaakte kartonnen bord, van een fan op de voorste rijen en in beeld gebracht op de grote schermen zodat niet alleen Bruce, maar ook ik het kan zien, maakte mijn avond. ‘Your Music. My Life’ stond erop. Kippenvel. Want dát is het. Dat is het waarom ik al 45 jaar blijf luisteren naar zijn muziek. Omdat-ie me altijd iets te zeggen heeft waar ik wat aan heb.

“Over vriendschappen en liefde. Over je verhouden tot je medemens. Over dat het allemaal niet zo vanzelfsprekend is dat ik het ene jaar naar het andere eind van de wereld kan vliegen om hem te gaan zien en het andere jaar net zo makkelijk last minute kan besluiten naar San Siro te gaan. Want zijn personages zijn vaak minder fortuinlijk in het leven, of moeten zich er op zijn minst bovenmatig voor inspannen. Daarom is The Boss ook zo fel op het huidige politieke klimaat in de VS. En maak daar helaas ook maar Europa van. Het concert zelf? Tsja… seen better, seen worse. Komt ongetwijfeld ook door onze plekken, hoog in vak 330 van het imposante Stadio San Siro. We krijgen (te) weinig mee van de interactie op het podium. De regie op de schermen zijn vooral solo shots.

“Vorig jaar in Baltimore was dat anders en werden we veel meer ‘in het concert getrokken’. In het begin is het geluid op onze plekken ronduit slecht. Later trekt het gelukkig goed bij, al blijft vooral de stem van Bruce de hele avond galmen. Wat resoneert zijn de (inmiddels bekende, maar ‘live’ niet minder indrukwekkende) gesproken intro’s en vooral die nummers die daarop volgen. De urgentie is voelbaar en emotioneert. Fijn dat ‘Darkness on the Edge of Town’ in de set zat. Hoogtepunten zaten vooral in het gedeelte met ‘Murder’, ‘My City of Ruins’, ‘Wrecking Ball’ en ‘The Rising’.

“Na de emotionele afsluiting met ‘Tenth Avenue’ (de beelden van Clarence en Danny blijven zo’n sterke uiting van Springsteens  insteek; bandleden als ‘blood brothers’, dat dat je als fan niet onberoerd kán laten) en het geweldige ‘Chimes of Freedom’ komt er een echte uitsmijter om het einde van de tour te markeren. Nog één keer gaat heel San Siro uit zijn dak bij de John Fogerty cover ‘Rocking All Over the World’.

“Voor de fan uit Wales die ik daags erna tegenkom in het bloedhete centrum van Milaan was daarmee de cirkel rond. Hij zei: ‘He played it at Wembley in 1981 and he played it now. If this would happen to be the last time I saw him, it would be perfectly okay’. Laten we hopen van niet.”

Paul Snelders: “De verwachtingen wellicht te hooggespannen”

Paul Snelders was ook bij de afsluiter van de tour: “Daar sta je dan, 3 jaar verder, 36 concerten verder in 7 landen, waarvan ik bij alle concerten in Spanje ben geweest. San Siro zou volgens velen de kroon op de tour worden. Het Italiaanse publiek, het stadion, het verleden het zou allemaal samen komen in die twee laatste Europese concerten met de E Street Band. De verwachtingen waren hooggespannen, de Italiaanse fans hadden er echt alles aangedaan om er iets magisch van te maken.

“De eerste avond was gewoon erg goed, maar iedereen keek reikhalzend uit naar de tweede avond. Zou het een show zoals in Asbury Park worden? Het antwoord op die vraag is simpel: nee! Het was een goede show, maar dat was het concert op maandagavond ook. Alleen ‘Rockin’ All Over the World’ als een extra toegift was wel erg mager. Nauwelijks reactie op alle choreografie in het stadion, het leek allemaal erg voor geprogrammeerd. Totaal geen ruimte voor improvisatie, zoals dat wel gebeurde bij de tweede show in San Sebastian. Springsteen en de band droegen ook exact dezelfde kleding als bij het eerste concert in Milaan. En met twee extra camera’s heb ik het vermoeden dat men een concertdocumentaire of zo wilde maken. Blijkbaar was dat belangrijker dan een bijzondere show neerzetten.

“Hou me ten goede, als het concert in elk ander stadion was geweest, was het een topshow. Maar zelfs mijn vrije uitzicht op de tweede rij in het midden, geweldig feestje daar, kon niet verbloemen dat ik iets extra miste. ‘Murder Incorporated’ was voor mij, net zoals bijna elke show, het hoogtepunt. Maar het zou mooi zijn als dat voor een keer een ander nummer was geweest. ‘Racing’, ‘Jungleland’, ‘Rosalita’, ‘Drive All Night’, noem maar op. Dat had het Italiaanse publiek zeker verdiend!
Al met al blijven beide shows in San Sebastian voor mij het hoogtepunt van dit jaar, helaas, wilde ik bijna zeggen.

“Wat rest is dat het mooi is geweest, in die drie jaar vele mooie concerten gezien! Nog belangrijker, vele nieuwe vrienden gemaakt. Dat begon in Barcelona 2023, waar iedereen mijn dochter Robin aansprak naar aanleiding van het concert op het Malieveld (Robin was toen onder ‘The River’ op het scherm te zien, red.). En nu drie jaar verder, heb ik een grote groep Bruce-vrienden uit binnen- uit buitenland erbij, magisch!

“En herinneringen aan bijzondere concerten, twee keer ‘Ramrod’ gezien deze tour, die had ik nog nooit live gezien. En beide keren was ik met een van mijn kinderen erbij, zo mooi. Rome 2023 was mijn enige keer midden vooraan aan de reling, met 70.000 fans achter me op Circo Massimo. ‘Racing’ in Gothenburg. Het absolute hoogtepunt van vorig jaar was de tweede show in Madrid. En dit jaar San Sebastian. Voor mij was Spanje het ultieme Bruce-land, met 9 fantastische shows en geweldig publiek. Maar wat met het meest bijblijft, zijn de fans. Die saamhorigheid, de vriendschappen. Jammer dat voor San Siro de verwachtingen wellicht te hoog gespannen waren, maar ook daar genoten van alles wat er omheen plaatsvond. Ik hoop dat ik jullie een beetje heb mee kunnen laten genieten via mijn foto’s. En wie weet, wordt vervolgd.”

Eerdere concertverslagen vind je in het touroverzicht van de sectie Concerten.